Τι είναι η Μιτοχονδριακή "Εύα"

Κάθε κατονομαζόμενη ως "Εύα", δεν σημαίνει ότι είναι η Βιβλική Εύα.

Λόγω τής σύγχυσης που προκαλούν με δημοσιεύσεις τους, είτε εκουσίως, είτε λόγω αγνοίας διάφοροι Δημιουργιστές, για τη σημασία τού ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ όρου: "Μιτοχονδριακή Εύα", συγχέοντάς την με τη Βιβλική Εύα, στη συνέχεια θα εξηγήσουμε την έννοια αυτή με τη βοήθεια τής Βικιπαίδεια, ώστε να γίνει κατανοητό ότι δεν πρόκειται για συγκεκριμένο πρόσωπο, όπως ήταν η Βιβλική Εύα, αλλά για διαφορετικό κάθε φορά άνθρωπο, που ορίζεται ανάλογα με το σύνολο τών ανθρώπων που ερευνώνται κάθε φορά.

.

Γενικές πληροφορίες για τη Μιτοχονδριακή Εύα

Πιθανή εποχή που έζησε: 152.000-234.000 έτη πριν σήμερα [1]

Πιθανή περιοχή καταγωγής: Ανατολική Αφρική

Απόγονοι: Μιτοχονδριακές μακρο-απλοομάδες L0, L1 και L5

Στον τομέα της ανθρώπινης γενετικής, με τον όρο «μιτοχονδριακή Εύα» αναφερόμαστε στον πιο πρόσφατο μητρογενεαλογικό κοινό πρόγονο (στον μητρογενεαλογικό MRCA[1], όπως λέγεται) όλων των ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων που ζουν σήμερα. Με άλλα λόγια, η «Εύα» αυτή είναι η πιο πρόσφατη γυναίκα που έζησε και από την οποίαν κατάγονται  όλοι οι σύγχρονοι άνθρωποι σήμερα από την πλευρά της μητέρας τους, και από την πλευρά των μητέρων της μητέρας τους κ.ο.κ. πίσω μέχρις ότου όλες οι γραμμές να συγκλίνουν σε ένα πρόσωπο. Επειδή το σύνολο του μιτοχονδριακού DNA (mtDNA) γενικά μεταδίδεται από μητέρα σε παιδί συνήθως χωρίς ανασυνδυασμό, όλο το mtDNA κάθε ζωντανού ατόμου εξ ορισμού κατάγεται  απευθείας από αυτό της μητέρας του, διαφέροντας μόνο στις μεταλλάξεις που έχουν επέλθει από γενιά σε γενιά στο mtDNA των κυτταρικών σπερμάτων από τη σύλληψη της αρχικής «Μιτοχονδριακής Εύας».

Η Μιτοχονδριακή Εύα παίρνει την ονομασία της από τα μιτοχόνδρια και τη βιβλική Εύα [2] (αν και δεν έχει σχέση με τη βιβλική Εύα μια και έζησε πολύ πιο πριν από αυτήν). Η μιτοχονδριακή Εύα δεν ήταν η μόνη ζώσα γυναίκα της εποχής της. Ωστόσο, οι άλλες σύγχρονές της γυναίκες (δηλ. που έζησαν την ίδια εποχή που έζησε και αυτή) δεν «κατόρθωσαν» εξ ορισμού να παράγουν μίαν απευθείας αδιάσπαστη γραμμή θηλυκών μέχρι κάποια ζώσα γυναίκα σήμερα. Να σημειωθεί εδώ ότι όταν λέμε ότι «δεν κατόρθωσαν εξ ορισμού» ότι αυτό δεν έπεται ένα τυχαίο γεγονός (δηλαδή ότι λόγω καταστάσεων απέτυχαν να αφήσουν τους κατάλληλους απογόνους) αλλά αυτό έπεται λογικά· έτσι θα έπρεπε να είναι, είτε το θέλουμε είτε όχι. Και ο λόγος είναι ο εξής: Ας υποθέσουμε ότι υπήρχε και τουλάχιστον μία ακόμη γυναίκα σύγχρονη με τη Μιτοχονδριακή μας Εύα (ας την ονομάσουμε Μιτ) που κατάφερε κι εκείνη να έχει μια αδιάσπαστη γραμμή θηλυκών απογόνων μέχρι σήμερα. Αλλά τότε εξ ορισμού η Μιτοχονδριακή Εύα δεν θα ήταν πλέον αυτή που θεωρούσαμε πριν ως η Μιτοχονδριακή Εύα (δηλαδή η Μιτ του παραδείγματος), γιατί θα έπρεπε να αναζητήσουμε τη γυναίκα που ήταν η κοινή μιτοχονδριακή πρόγονος της Μιτοχονδριακής Εύας και εκείνης της άλλης γυναίκας. Οπότε σε αυτή την περίπτωση ως Μιτοχονδριακή Εύα θα ονομάζαμε αυτήν την πρόγονο των δύο (της Μιτ και της άλλης γυναίκας). Άρα το «δεν κατόρθωσαν» δεν δηλώνει τυχαιότητα ή ανικανότητα, αλλά έπεται εξ ορισμού της έννοιας «Μιτοχονδριακή Εύα».

Η μιτοχονδριακή Εύα υπολογίζεται ότι έζησε περίπου 200.000 χρόνια πριν, [3] κατά πάσα πιθανότητα στην Ανατολική Αφρική [4], όταν οι Χόμο Σάπιενς Σάπιενς (οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι) είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται ως πληθυσμός διαφορετικά από άλλα ανθρώπινα υπο-είδη.

Η Μιτοχονδριακή Εύα έζησε μετά από τον Χόμο χαϊντελμπεργκένσις και την εμφάνιση του Χόμο νεαντερταλένσις, αλλά προτού γίνει η μετανάστευση από την Αφρική [5] (βάσει του μοντέλου πρόσφατης Αφρικανικής προέλευσης, που υπολογίζεται πριν από 60.000 χρόνια το λιγότερο μέχρι και 125.000 χρόνια, αλλά ίσως και πιο παλιά σύμφωνα με νεότερες μελέτες, οπότε η Μιτοχονδριακή Εύα πρέπει να είναι αρχαιότερη από 60.000-125.000 έτη· να σημειωθεί ότι η βιβλική Εύα έζησε περίπου πριν από 7.500 χρόνια στη Μεσοποταμία.) Η χρονολόγηση της «Εύας» επέφερε καίριο πλήγμα κατά της Πολυπεριφερειακής Υπόθεσης ενίσχυοντας σημαντικά την Υπόθεση της καταγωγής των σύγχρονων ανθρώπων από την Αφρική οι οποίοι εξαπλώθηκαν από εκεί, αντικαθιστώντας πιο «αρχαϊκούς» ανθρώπινους πληθυσμούς, όπως των Νεάντερταλ. Αποτέλεσμα λοιπόν της χρονολόγησης της «μιτοχονδριακής Εύας» ήταν να γίνει η υπόθεση της καταγωγής από την Αφρική κυρίαρχη στον επιστημονικό κόσμο.

Ανάλογος προς την μιτοχονδριακή Εύα είναι και ο «Υ-χρωμοσωμικός Αδάμ», που είναι ο άνδρας από τον οποίον όλοι οι άνθρωποι κατάγονται πατρογενεαλογικώς. Στην περίπτωση του άνδρα, το DNA που κληρονομείται είναι το πυρηνικό του χρωμόσωμα Υ και όχι το mtDNA. Δεν υπάρχει κανένα επιστημονικό στοιχείο που να υποδείχνει ότι ο «Υ-χρωμοσωμικός Αδάμ» πρέπει να έζησε ταυτόχρονα την ίδια εποχή που έζησε και η «Μιτοχονδριακή Εύα» [6].  Μάλιστα, βάσει μελέτης που δημοσιεύθηκε φέτος (το 2013), υπολογίζεται ότι ο «Υ-χρωμοσωμικός Αδάμ» έζησε κάπου πριν από 237.000 και 581.000 χρόνια. [7][8] (Ο βιβλικός Αδάμ έζησε πριν από 7.500 χρόνια στη Μεσοποταμία.)

Προέλευση τής επιστημονικής μελέτης τής "Εύας"

Η μιτοχονδριακή Εύα ανακαλύφθηκε θεωρητικά και πειραματικά από τον καθηγητή βιοχημείας Άλλαν Τσαρλς Ουίλσον (ερευνητή στο χώρο της ανθρώπινης εξέλιξης, χρησιμοποιώντας μοριακές προσεγγίσεις για καλύτερη κατανόηση των εξελικτικών αλλαγών και της φυλογένεσης) του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας, με τη βοήθεια των διδακτορικών του μαθητών Μαρκ Στόουνκινγκ και Ρεμπέκας Λ. Κανν, μετά από μεγάλες προόδους που είχαν γίνει στον κλάδο της Γενετικής.  Ο Ουίλσον είχε κερδίσει παγκόσμια αναγνώριση με το μοριακό του ρολόι, την τεχνική μέσω της οποίας μπορεί να εκτιμηθεί  ο χρόνος εξελικτικής απόκλισης των ειδών.

Εμπνευσμένος από την ανακάλυψη του mtDNA και των μοναδικών του ιδιοτήτων, προχώρησε στη χρήση του νέου αυτού πεδίου πάνω στη μελέτη της βιολογικής προέλευσης των ανθρώπων. Οι προσδοκίες του έγιναν πραγματικότητα όταν ο Ουέσλεϋ Μ. Μπράουν τον ακολούθησε ως μεταδιδακτορικός το 1978. Ο Μπράουν είχε κατανοήσει καλώς το θέμα του ένζυμου περιορισμού πέψης (στη μοριακή βιολογία ο περιορισμός πέψης είναι μια διαδικασία για την προετοιμασία του DNA για ανάλυση ή άλλη επεξεργασία)  από έρευνα που είχε διεξάγει στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας και στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας. Η συγχώνευση δύο διαφορετικών τεχνικών με παρόμοιο στόχο αποδείχθηκε ιδιαίτερα γόνιμη. Το 1979 οι δυο τους βρήκαν ότι η μετάλλαξη στο mtDNA γινόταν εξαιρετικά γρήγορα (0,02 υποκαταστάσεις ανά βάση (1%) σε ένα εκατομμύριο χρόνια, που σημαίνει 5-10 φορές γρηγορότερα από ό,τι στο πυρηνικό DNA), ιδιαίτερα σε ανθρώπους συγκριτικά με εκείνες τις μεταλλάξεις που συνέβαιναν σε άλλα πρωτεύοντα συμπεριλαμβανομένων του μπαμπουίνου της Γουινέας, του μακάκου ρέζους και του γκουένον. Αυτό υπήρξε το πρώτο κρίσιμο βήμα για την κατανόηση της χρησιμότητας τού mtDNA στην  εκτίμηση της εξελικτικής απόκλισης και των σχέσεων. [9] Πράγματι, σύντομα βρήκαν την εξελικτική σχέση μεταξύ των πιο προηγμένων πιθήκων, των γορίλων, των χιμπαντζήδων (του κοινού χιμπαντζή και του μπονόμπο) με τους ανθρώπους. [10] Ειδικά όσον αφορά την εξέλιξη των σύγχρονων ανθρώπων, ο Μπράουν μελέτησε μιτοχονδριακά κλάσματα από 21 άτομα (πλακούντες από τοκετό) διαφορετικής εθνικότητας και γεωγραφικής προέλευσης. Το 1980 ανακάλυψε εκπληκτικές παραλλαγές μεταξύ ανθρώπων, και υπολογίζοντας κατά εκτίμηση το ρυθμό μετάλλαξης, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα σύγχρονα ανθρώπινα είδη δημιουργήθηκαν (δηλαδή ξεκίνησαν να υπάρχουν χωριστά ως πληθυσμοί μέσω εξέλιξης) ίσως και μόνο πριν από 180.000 χρόνια. [11] Ωστόσο, υπήρχαν κάποιες ελλείψεις στη μελέτη του εξαιτίας τού ότι τα ιατρικά αρχεία ήταν διασκορπισμένα σε διαφορετικές περιοχές καθώς και επίσης επειδή δεν γνώριζε την εθνική καταγωγή των πραγματικών δωρητών.

Ευτυχώς, ξεκίνησε την έρευνα στο πανεπιστήμιο μία καινούργια διδακτορική φοιτήτρια, η Κανν, η οποία το 1979 είχε αρχίσει να συλλέγει mtDNA βάσει εθνικότητος. Από σειρά νοσοκομείων των ΗΠΑ, η Κανν είχε συλλέξει δείγματα από γυναίκες διαφορετικών εθνικοτήτων (τον πλακούντα τους, για την ακρίβεια), όπως από την Ασία, το Νότιο Ειρηνικό, την Ευρώπη και από Αμερικανούς Αφρικανικής καταγωγής (δεν μπορούσε να πάρει δείγματα από αυτόχθονες Αφρικανούς). Οι αρχικές παρατηρήσεις του μιτοχονδριακού γονιδιώματος 100 ατόμων οδήγησαν την Κανν και τον Ουίλσον στο να ξεκαθαρίσουν ότι ήταν δυνατό να ιχνηλατήσουν επιμέρους θηλυκές καταγωγές μέχρι εκατοντάδες γενιές στο παρελθόν, φθάνοντας έτσι τελικά στο σημείο ενός κοινού προγόνου. [12] Ωστόσο, το 1983, οι Κανν και Ουίλσον απέτυχαν να επιδείξουν κοινή καταγωγή από 112 άτομα διαφορετικών εθνικών ομάδων, και, χρησιμοποιώντας μίαν ανάλυση που λεγόταν Δέντρα Καταγωγής Φιτς-Μαργκόλιας, δεν βρήκαν κάποια ένδειξη των Αφρικανικών δειγμάτων να είναι τα αρχαιότερα· ούτε κάποια ένδειξη της καταγωγής ενός κοινού προγόνου. [13] (Σημείωση: Το ότι δεν βρήκαν δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε.) Ακόμα και στη διατριβή της Κανν το 1982, στην οποία πιο περίπλοκες και λεπτομερείς εκτιμήσεις είχαν χρησιμοποιηθεί (συμπεριλαμβανομένων, εκτός της Φιτς-Μαργκόλιας, και του PAUP και της Γειτονικής Συνένωσης), η Αφρικανική προέλευση όλης της ανθρωπότητος δεν ήταν ακόμα πειστική, ιδίως για τον Ουίλσον, αν και το προαίσθημα ότι βρισκόντουσαν στο σωστό δρόμο ήταν εμφανές. [14] Ο Ουίλσον προχωρούσε πολύ επιφυλακτικά· και ο κύριος λόγος ήταν η δημοσίευση το 1981 ενός διαπρεπούς γενετιστού, του Λουίτζι Λούκα Καβάλλι-Σφόρζα και της ομάδας του, στην οποία κατέληγαν ότι το mtDNA έδειχνε πιο πιθανή την ανθρώπινη προέλευση να είναι από την Ασία [15].

Το 1981, ένας πρωτοετής μεταπτυχιακός φοιτητής, ο Στόουνκινγκ, εντάχθηκε στο εργαστήριο του Ουίλσον για το διδακτορικό του και αμέσως συνέχισε της εργασίες της Κανν, μαζεύοντας δείγματα από αυτόχθονες Αυστραλίας και Νέας Γουινέας από νοσοκομεία της Αυστραλίας και της Νέας Γουινέας. Το 1985 πια, ήδη εφοδιασμένος με mtDNA από 145 γυναίκες διαφορετικών πληθυσμών και δύο διαφορετικών κυτταρικών σειρών (της HeLa και της GM 3043, προερχόμενες από μία Αμερικανή Μαύρη και από μία !Κουνγκ, αντίστοιχα), ο απρόθυμος καθηγητής του, ο Ουίλσον, τελικά πείστηκε. Μετά από περισσότερες από 40 αναθεωρήσεις του πρόχειρου χειρόγραφου, το τελικό διορθωμένο υποβλήθηκε στο διάσημο περιοδικό Φύσις το Μάρτιο του 1986 (ή ίσως λίγο νωρίτερα, το χειμώνα του 1985). [14]  Η βόμβα τελικά έπεσε στις 1 Ιανουαρίου 1987 όταν η δημοσίευση εμφανίστηκε στο Φύσις, όπου τα ευρήματα τού Ουίλσον και των μαθητών του έδειχναν καθαρά ότι όλο το mtDNA προήλθε από έναν μοναδικό πληθυσμό από την Αφρική. Παραφράζοντας τη σύνοψή τους, όλοι οι ζωντανοί άνθρωποι κατάγονται από μία Αφρικανή μητέρα η οποία έζησε μεταξύ 140.000 και 200.000 χρόνων πριν από σήμερα στην Αφρική. [16] Η ιδέα αυτή αποτελούσε μία σοβαρή πρόκληση στην επικρατούσα πολυπεριφερειακή θεωρία, και άμεσα συνεπάγεται την πρόσφατη Αφρικανική προέλευση των σύγχρονων ανθρώπων· και, ως εκ τούτου, έχουμε και το θεμέλιο της λεγόμενης Θεωρίας Εξόδου από την Αφρική. [17]

Προέλευση του ονόματος

Στην αρχική τους δημοσίευση, οι Ουίλσον, Κανν και Στόουνκινγκ δεν χρησιμοποίησαν τον όρο «Μιτοχονδριακή Εύα»· ούτε καν το όνομα «Εύα». Από ό,τι φαίνεται πρόκειται για μια εκλαϊκευμένη ερμηνεία από τα ΜΜΕ, προφανώς λόγω του πιασιάρικου ονόματος [18] (όπως έγινε και στην περίπτωση του μποζονίου του Χιγκς με το «σωματίδιο του Θεού», κάτι που προωθήθηκε από τα ΜΜΕ και όχι από τους επιστήμονες.)

Το όνομα προήλθε πρώτα από τις ειδήσεις σε θέματα επιστημονικής έρευνας, μετά από την επιστημονική επιτυχία των Ουίλσον και της ομάδας του (με την εργασία που παρουσίασαν στο Φύσις το 1987), την οποίαν παρουσίασε ο Ρότζερ Λιούιν με τον γοητευτικό τίτλο «Η αποκάλυψη της Μιτοχονδριακής Εύας». [19] Η βιβλική χροιά ήταν εμφανής ευθύς εξαρχής.  Τα συνοδευτικά ερευνητικά νέα στο Φύσις είχαν τον προφανή τίτλο «Από τον Κήπο της Εδέμ». [20] Ο Ουίλσον το είχε αυτό υπόψη του και ήθελε να χρησιμοποιήσει έναν ευφημιστικό όρο όπως «η τυχερή Μητέρα». [21] Όταν η χρήση του όρου «Εύα» εξαπλώθηκε με ταχύτατο ρυθμό, ο Ουίλσον χαρακτήρισε το γεγονός ως  «ατυχές και λυπηρό». [19] Οι επιστήμονες, συμπεριλαμβανομένων και των αρχικών ερευνητών, προσπάθησαν να αποφύγουν σύγχυση με τη βιβλική Εύα με το να δώσουν εναλλακτικά ονόματα, όπως το «η Αφρικανική Εύα», με πιο ένθερμο υποστηρικτή για το τελευταίο όνομα τον ίδιο τον Ουίλσον, που αντιπρότεινε το όνομα αυτό προφανώς ως λογοπαίγνιο. [22] Δυστυχώς όμως (όπως συμβαίνει συνήθως με τα ΜΜΕ), η επακόλουθη εκλαϊκευση του όρου «Μιτοχονδριακή Εύα» έπιασε το μάτι του κοινού: η κάλυψη της ιστορίας που έκανε το Newsweek  στις 11/1/1998 (το θέμα είχε τον Αδάμ και την Εύα στο εξώφυλλο με τον τίτλο «Η αναζήτηση για τον Αδάμ και την Εύα») [23] και η κάλυψη που έκανε το Hour στις 26/1/1987 [24] με αντίστοιχα βιβλικά λογοπαίγνια επέδωσαν το τελικό «χρίσμα» στην ονομασία αυτή, η οποία δυστυχώς από τότε «κόλλησε». Αξίζει να παρατηρήσει κανείς ότι αν και η Μιτοχονδριακή Εύα υπενθυμίζει τη βιβλική Εύα μόνο αμυδρά, σχετικά αμέσως μετά από τη δημοσίευση του άρθρου, η Κανν, εκτός από τις συνηθισμένες επιστημονικές κριτικές που έλαβε, αντιμετώπισε και δημόσια θρησκευτική αντιπαλότητα από δημιουργιστές με μηνύματα μίσους, εκκεντρικά μηνύματα, παρενοχλητικά τηλεφωνήματα αργά το βράδυ στο σπίτι της, ακόμα και μια επίσκεψη από το FBI που προφανώς είχε λάβει «ανώνυμη» πληροφορία ότι πρόκειται περί επικίνδυνης [14] (δηλαδή, τα συνηθισμένα που περιμένει κανείς όταν έχει να κάνει με φανατικούς δημιουργιστές).    

Θηλυκή και μιτοχονδριακή καταγωγή

Χωρίς ένα δείγμα από DNA, δεν είναι δυνατόν να ανακατασκευαστεί η πλήρης γενετική σύνθεση (το γονιδίωμα) ενός ατόμου που πέθανε πριν από πολύ καιρό. Ωστόσο, με την ανάλυση του DNA των απογόνων του, τμήματα του προγονικού γονιδιώματος μπορεί να εκτιμηθούν από τους επιστήμονες. Το μιτοχονδριακό DNA (mtDNA) και το Υ-χρωμοσωμικό DNA χρησιμοποιούνται συνήθως για να ανιχνεύσουν την καταγωγή με αυτόν τον τρόπο.  Σε γενικές γραμμές, το mtDNA συνήθως περνάει από μητέρες σε παιδιά και των δύο φύλων χωρίς μείξη, κατά μήκος της μητρικής γενεαλογικής γραμμής, ή αλλιώς μητρογενεαλογικώς. [25] [26] Η μητρογενεαλογική καταγωγή πηγαίνει πίσω στις μητέρες μας, και στις μητέρες τους κλπ., μέχρις ότου όλες οι θηλυκές γενεαλογικές γραμμές να συγκλίνουν.

Οι κλάδοι (στο γενεαλογικό δέντρο) αναγνωρίζονται από έναν ή περισσότερους μοναδικούς δείκτες οι οποίοι δίνουν μία μιτοχονδριακή «υπογραφή DNA» ή «απλότυπο» (π.χ. το CRS είναι ένας απλότυπος). Ο κάθε δείκτης είναι ένα ζεύγος βάσεων DNA που προέκυψε από μία SNP μετάλλαξη. Οι επιστήμονες ταξινομούν τα αποτελέσματα από το μιτοχονδριακό DNA σε λίγο πολύ σχετικές ομάδες, με λίγο πολύ σύγχρονους κοινούς προγόνους. Αυτό οδηγεί στην κατασκευή ενός οικογενειακού δέντρου DNA, όπου τα κλαδιά αυτού του δέντρου είναι, με βιολογικούς όρους, κλάδοι· και οι κοινοί πρόγονοι, σαν την Μιτοχονδριακή Εύα, «κάθονται» σε σημεία διακλάδωσης αυτού του δέντρου. Τα κυριότερα κλαδιά στη Βιολογία λέγεται ότι ορίζουν μία απλο-ομάδα (π.χ. το CRS ανήκει στην απλοομάδα Η), ενώ τα μεγάλα κλαδιά που περιέχουν διάφορες απλο-ομάδες, ονομάζονται μακρο-απλο-ομάδες.

Απλοποιημένη ανθρώπινη μιτοχονδριακή φυλογένεια

Ο μιτοχονδριακός κλάδος τον οποίον ορίζει η Μιτοχονδριακή Εύα είναι το είδος Χόμο Σάπιενς Σάπιενς αυτό καθεαυτό, ή τουλάχιστον ο σημερινός πληθυσμός ή «χρονοείδος» όπως αυτός υπάρχει σήμερα. Η ίδια αρχή μπορεί να εφαρμοστεί και για αρχαιότερες «Εύες»· δηλαδή ακόμα αρχαιότερες «Εύες» μπορεί επίσης να οριστούν ανάλογα, πηγαίνοντας πιο πίσω, πέραν του είδους μας. Π.χ. θα μπορούσαμε να ορίσουμε μία αρχαιότερη «Εύα» η οποία θα είναι προγονική και της σύγχρονης ανθρωπότητας και των Νεάντερταλ· ή ακόμα πιο παλιά, ορίζοντας μία «Εύα» η οποία θα είναι προγονική όλων των μελών του γένους Χόμο και των χιμπαντζήδων του γένους Παν. Σύμφωνα με την ισχύουσα ονοματολογία, η απλοομάδα της Μιτοχονδριακής Εύας ήταν εντός της μιτοχονδριακής απλοομάδος L διότι αυτή η μακρο-απλοομάδα περιέχει όλες τις επιζώσες ανθρώπινες μιτοχονδριακές γενεαλογίες σήμερα, και επομένως αυτή πρέπει να είναι αρχαιότερη από την εμφάνιση της απλοομάδος L0.

Η διακύμανση του μιτοχονδριακού DNA μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εκτιμηθεί το χρονικό διάστημα πίσω στο παρελθόν μέχρι έναν κοινό πρόγονο, σαν τη Μιτοχονδριακή Εύα. Αυτό γίνεται δυνατό διότι, κατά μήκος της οποιασδήποτε γραμμής καταγωγής, το μιτοχονδριακό DNA συσσωρεύει μεταλλάξεις στο ρυθμό της μίας ανά 3.500 χρόνια [27] [28] [29] Ένα ορισμένο ποσοστό από αυτές τις καινούργιες παραλλαγές θα επιβιώσει στις μέρες μας και θα είναι αναγνωρίσιμο ως διαφορετική γενεαλογία. Την ίδια στιγμή, ορισμένα κλαδιά, συμπεριλαμβανομένων ακόμα και πολύ αρχαιοτέρων κλαδιών, φτάνουν σε ένα τέλος· όταν η τελευταία οικογένεια σε ένα ξεχωριστό κλαδί δεν έχει πια κόρες.

Η Μιτοχονδριακή Εύα είναι ο πιο πρόσφατος κοινός μητρογενεαλογικός πρόγονος όλων των σύγχρονων ανθρώπων. Κάθε φορά που μία από τις δύο αρχαιότερες κλαδικές γραμμές πεθαίνει (δηλ. η γραμμή  φτάνει σε ένα τέλος χωρίς απογόνους), ο MRCA μεταφέρεται σε έναν πιο πρόσφατο θηλυκό πρόγονο, η οποία πάντοτε είναι η πιο πρόσφατη μητέρα που να έχει πάνω από μία κόρη με απογόνους από την πλευρά της μητέρας της που να είναι αυτοί ζωντανοί σήμερα. Ο αριθμός των μεταλλάξεων που μπορεί να βρεθεί διακρίνοντας σύγχρονους ανθρώπους μπορεί να καθοριστεί από δύο κριτήρια: πρώτον, και πιο προφανώς, μέσω του χρονικού διαστήματος πίσω στο παρελθόν μέχρι αυτήν· και δεύτερον (και λιγότερο προφανώς) από τους ποικίλους ρυθμούς με τους οποίους καινούργια κλαδιά εμφανίστηκαν και αρχαιότερα κλαδιά εξαλείφθησαν. Εξετάζοντας τον αριθμό των μεταλλάξεων που έχουν συσσωρευθεί σε διαφορετικούς κλάδους αυτού του οικογενειακού δέντρου, και εξετάζοντας επίσης σε ποιές γεωγραφικές περιοχές έχει βρεθεί το ευρύτερο φάσμα των λιγότερα σχετιζόμενων μεταξύ τους κλάδων, η περιοχή που έζησε η «Εύα» είναι δυνατόν να προταθεί.

Κοινές παρανοήσεις

1. Η Μιτοχονδριακή Εύα δεν είναι η βιβλική Εύα

Αν και αυτό είναι ολοφάνερο από όσα προαναφέρθησαν, το αναφέρουμε εδώ επειδή, λόγω ατυχούς ευφημισμού αναλογικά με την πρώτη καθ’ ομοίωσιν γυναίκα της Γενέσεως, υπήρξαν αρχικά κάποιοι δημιουργιστές οι οποίοι υποστήριξαν με ενθουσιασμό τη μιτοχονδριακή θεωρία της «Εὐας» σε εισαγωγικά, πιστεύοντας ότι είχε κάποια σχέση με τη βιβλική αφήγηση όπως αυτοί την αντιλαμβάνονταν, και ελπίζοντας ότι μελλοντικά ίσως και θα κατόρθωνε αυτή η θεωρία (όπως αυτοί την κατανοούσαν φυσικά τελείως λάθος) να ανατρέψει την εξέλιξη. [30] [31] [32] Φυσικά, όπως είδαμε, η επιστημονική αυτή θεωρία προτάθηκε και επιβεβαιώθηκε πειραματικά από εξελικτές επιστήμονες (τον Ουίλσον και την ομάδα του) και είναι σε πλήρη συμφωνία με τη σύγχρονη εξελικτική θεωρία. Επίσης, όπως είδαμε πιο πάνω, δεν υπάρχει τίποτε απολύτως στην θεωρία της Μιτοχονδριακής Εύας που να προτείνει και την ελάχιστη σχέση με τη βιβλική Εύα ή το αντίθετο. Η βιβλική Εύα έζησε πολύ αργότερα και βρίσκεται σε τελείως διαφορετική γεωγραφική τοποθεσία (στη Μεσοποταμία και όχι κάπου στην Αφρική). Επίσης, σε αντίθεση με τη βιβλική Εύα που έγινε από το πλευρό τού βιβλικού Αδάμ, η Μιτοχονδριακή Εύα είχε μητέρα (υπήρχαν φυσικά και άλλες γυναίκες την ίδια εποχή που έζησε αυτή), ενώ ο λεγόμενος «Υ-χρωμοσωμικός Αδάμ» και αυτός δεν έχει καμία σχέση με τον βιβλικό Αδάμ διότι έζησε οπωσδήποτε πολύ νωρίτερα από αυτόν. Μάλιστα, σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, όπως είδαμε πιο πάνω, το πιο πιθανό είναι ότι αυτός ο «Αδάμ» έζησε πολύ πιο πριν από την Μιτοχονδριακή «Εύα».

2. Δεν ήταν η μοναδική γυναίκα της εποχής της

Μία από τις παρανοήσεις σχετικά με τη Μιτοχονδρική Εύα είναι ότι, εφόσον όλες οι γυναίκες που ζουν σήμερα κατάγονται μέσω μίας άμεσης αδιάσπαστης θηλυκής γραμμής από αυτήν, επομένως η «Εύα» αυτή πρέπει να υπήρξε η μοναδική γυναίκα που έζησε την εποχή της. [6] [33] Ωστόσο, μελέτες του πυρηνικού DNA δείχνουν ότι το μέγεθος του αρχαίου ανθρώπινου πληθυσμού ποτέ δεν έπεσε κάτω από τις δεκάδες χιλιάδες. Υπάρχουν και άλλες γυναίκες που έζησαν την εποχή που έζησε η «Εύα» και οι οποίες έχουν αφήσει απογόνους ζωντανούς σήμερα· αλλά σε κάποια φάση στο παρελθόν, κάθε μία από τις γραμμές καταγωγής τους περιείχε αποκλειστικά αρσενικούς, «σβήνοντας» έτσι τις μιτοχονδριακές DNA γραμμές καταγωγής. Αντιθέτως, οι γραμμές καταγωγής τής «Εύας» σε κάθε άνθρωπο που ζει σήμερα περιλαμβάνει ακριβώς μία καθαρά μητρογενεαλογική γραμμή. [33]

3. Δεν ήταν ένα αμετάβλητο άτομο με την πάροδο του χρόνου

Ο ορισμός της μιτοχονδριακής Εύας μπορεί να είναι σταθερός, αλλά το άτομο στην προϊστορία που μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτό τον ορισμό μπορεί να αλλάξει· όχι μόνο λόγω μελλοντικών ανακαλύψεων, αλλά επίσης διότι μερικές αδιάσπαστες γραμμές μητέρας-κόρης έφταναν σε ένα τέλος και κατά τύχη (βάσει μαθηματικής τυχαιότητας). Ακολουθεί λοιπόν από τον ορισμό της Μιτοχονδριακής Εύας ότι είχε τουλάχιστον δύο κόρες οι οποίες και οι δύο έχουν αδιάσπαστες θηλυκές γενεαλογίες που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα. Σε κάθε γενεά, υπάρχουν μιτοχονδριακές γενεαλογίες που φτάνουν σε ένα τέλος· π.χ. όταν μία μόνη κόρη κάνει μόνο γιούς. Όταν οι μιτοχονδριακές γενεαλογίες των κορών της μιτοχονδριακής Εύας φτάνουν σε ένα τέλος (δηλ. εξαλείφονται), τότε ο τίτλος της «Μιτοχονδριακής Εύας» μετατοπίζεται μπροστά (από το παρελθόν προς το μέλλον), από την υπολοίπουσα κόρη μέσω των μητρογενεαλογικών της απογόνων, έως ότου φτάσουμε στον πρώτο απόγονο που έκανε τουλάχιστον δύο κόρες οι οποίες και οι δύο έχουν ζώντες μητρογενεαλογικούς απογόνους. Από τη στιγμή που μια γενεαλογία εξαφανιστεί, χάνεται ανεπανόρθωτα. Έτσι, αυτός ο μηχανισμός είναι δυνατόν να μετακινήσει τον τίτλο της «Μιτοχονδριακής Εύας» μπροστά (δηλαδή από «υποψήφιο» που έζησε πιο παλιά σε νέα «υποψήφιο» για τον τίτλο που έζησε πιο πρόσφατα).

4. Όχι απαραιτήτως σύγχρονη του «Αδάμ»

Μερικές φορές, κάποιοι υποθέτουν λανθασμένα ότι η μιτοχονδριακή «Εύα» έζησε την ίδια εποχή με τον «Υ-χρωμοσωμικό Αδάμ», από τον οποίον όλοι οι ζώντες άνθρωποι σήμερα κατάγονται πατρογενεαλογικώς· και ότι ίσως τον συνάντησε και είχε και σχέσεις μαζί του. Αλλά εάν κάτι τέτοιο συνέβη θα ήταν μόνο λόγω συμπτώσεως και όχι επειδή κάτι τέτοιο συνεπάγεται από κάποια επιστημονική ένδειξη (το αντίθετο μάλιστα). Είναι πιθανό ότι όπως η μιτοχονδριακή «Εύα» έζησε στην Αφρική, ότι και αυτός έζησε εκεί. Ωστόσο, αν και παλαιότερες μελέτες υπέθεταν ότι η «Εύα» αυτή μάλλον είχε ζήσει πριν από αυτόν τον «Αδάμ», σύμφωνα με τις τελευταίες μελέτες, η «Εύα» έζησε πολύ αργότερα από αυτόν τον «Αδάμ»· περίπου 140.000 χρόνια αργότερα. [8]

5. Δεν είναι ο πιο πρόσφατος κοινός πρόγονος που μοιράζονται όλοι οι άνθρωποι

Η μιτοχονδριακή Εύα είναι ο πιο πρόσφατος κοινός μητρογενεαλογικός πρόγονος· όχι ο πιο πρόσφατος πρόγονος. Εφόσον το mtDNA κληρονομείται από τη μητέρα και η πιθανότητα ανασυνδυασμού είναι είτε σπάνια είτε μηδενική (απούσα), είναι σχετικά εύκολο να ιχνηλατήσει κανείς την καταγωγή των γενεαλογιών πίσω σε έναν MRCA. Ωστόσο, αυτός ο MRCA είναι έγκυρος ως τέτοιος μόνο όταν αναφερόμαστε σε μιτοχονδριακό DNA. Μία προσεγγιστική ακολουθία από νεότερο σε αρχαιότερο είναι δυνατόν να απαριθμήσει διάφορα σημαντικά στοιχεία στην καταγωγή των σύγχρονων ανθρώπινων πληθυσμών:

Α) Ο ανθρώπινος MRCA. Όλοι οι άνθρωποι που ζουν σήμερα μοιράζονται έναν πρόσφατο κοινό πρόγονο, ακόμα και για ανθρώπους που έζησαν σε διαφορετικές ηπείρους. [35]

Β) Το πανομοιότυπο προγονικό σημείο. Μόλις μερικές δεκάδες χιλιάδες έτη πριν από τον πιο πρόσφατο μοναδικό κοινό πρόγονο που μοιράζονται όλοι οι ζώντες άνθρωποι ήταν η εποχή που είτε όλοι οι άνθρωποι που ζούσαν τότε δεν άφησαν κανέναν ζωντανό απόγονο σήμερα είτε που ήταν κοινοί πρόγονοι όλων των ανθρώπων που ζουν σήμερα. Με άλλα λόγια, «κάθε σημερινός άνθρωπος έχει ακριβώς το ίδιο σύνολο γενεαλογικών προγόνων» ζωντανούς στο «πανομοιότυπο προγονικό σημείο» με το πέρασμα του χρόνου (εν χρόνω). Αυτό το σημείο είναι πολύ πιο πρόσφατο από την Μιτοχονδριακή Εύα. [35]

Γ) Ο «Υ-χρωμοσωμικός Αδάμ», που είναι ο πιο πρόσφατος κοινός πρόγονος από την αρσενική γραμμή όλων των ζώντων ανθρώπων σήμερα, σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα εμφανίζεται να έχει ζήσει πολύ πιο πριν από την Μιτοχονδριακή Εύα.

Επιπτώσεις της χρονολόγησης και τοποθέτησης της «Εύας»

Αρχικά υπήρξε αρκετή αντίσταση για την επιστημονική υπόθεση της Μιτοχονδριακής Εύας. Αυτή η αντίσταση υπήρξε μερικώς και λόγω της δημοτικότητος της πολυπεριφερειακής εξελικτικής υποθέσεως που την υποστήριζαν ορισμένοι μεγάλοι παλαιοανθρωπολόγοι τότε, σαν τον Μίλφορντ Ουόλπωφ. Αυτή η επικρατούσα τότε θεωρία έλεγε ότι η εξέλιξη της ανθρωπότητας από την αρχή της Πλειστοκαίνου (2.5 εκ. χρόνια πριν) μέχρι σήμερα είχε επιτευχθεί εντός ενός μοναδικού συνεχόμενου ανθρώπινου είδους το οποίο εξελίχθηκε παγκοσμίως στον σύγχρονο Χόμο σάπιενς. Περισσότερη αντίσταση ήρθε από τους επιστήμονες που υποστήριζαν ότι υπήρξε πολύ λίγος χρόνος μεταξύ τού χόμο ερέκτους και του σύγχρονου χόμο σάπιενς για να έχουμε ένα ακόμα είδος, ενώ άλλοι υποστήριζαν την περιφερειακή εξέλιξη από αρχαϊκές μορφές χόμινινς σε σύγχρονες. Ως αποτέλεσμα αυτών των θέσεων, η εύρεση μιας πρόσφατης μητρικής προγόνου για όλους τους ανθρώπους από την Αφρική ήταν τότε ακόμα αμφιλεγόμενη.

Η τοποθέτηση ενός σχετικά μικρού ανθρώπινου πληθυσμού στην υποσαχάρια Αφρική από τους Κανν, Στόουνκινγκ και Ουίλσον (1987) έδωσε σημαντική ενίσχυση στην πρόσφατη υπόθεση της Εξόδου Από την Αφρική. Η σημερινή θέση τοποθετεί μεταξύ 1.500ων και 16.000ων αποτελεσματικά διασταυρούμενων ατόμων (από απογραφή 4.500 έως 48.000 ατόμων) εντός της Τανζανίας και των γύρω περιοχών. Αργότερα, οι Τίσκωφ κ.α. (2009), χρησιμοποιώντας στοιχεία από πολλές περιοχές (λόκι) – όχι μόνο από μιτοχονδριακό DNA –  εξήγαγαν το συμπέρασμα ότι η παραμεθόριος περιοχή της Αγκόλα-Ναμίμπια κοντά στον  Ατλαντικό Ωκεανό είναι πιθανό να βρίσκεται κοντά στο γεωγραφικό σημείο προέλευσης της σύγχρονης ανθρώπινης γενετικής ποικιλομορφίας. Στις προτάσεις καταγωγής αυτής της ποικιλομορφίας, ότι έχει σχετικά νότια προέλευση, η μελέτη αυτή θεωρήθηκε από τους συγγραφείς  ότι σε γενικές γραμμές ήταν συνεπής με προηγούμενες μελέτες μιτοχονδριακού DNA. Και σε αυτή τη συνέπεια συμπεριλαμβάνεται και μία μελέτη που έκαναν μερικοί από τους ερευνητές εκείνους, που σε προηγούμενη δημοσίευσή τους είχαν συσχετίσει την προέλευση των μιτοχονδριακών απλοομάδων L0 και L1 με γλωσσικά στοιχεία. Πρόκειται για γλωσσικά στοιχεία όπως τα χαρακτηριστικά "κλικ" που ακούγονται στους φθόγγους τής γλώσσας κάποιων κατοίκων τής νότιας και ανατολικής Αφρικής. [36] (Γλώσσες με ήχους κλικ στην ανατολική Αφρική είναι π.χ. η Σαντάουε και η Χάτζα της Τανζανίας.)

Μέχρις ενός βαθμού, οι μελέτες έχουν ήδη αποκαλύψει ότι οι αρχαϊκοί Χόμο Σάπιενς της Βορειοδυτικής Αφρικής (οι Τζέβελ Ιρχούντ)  πιθανώς δεν υπήρξαν τμήμα τού πληθυσμού εκείνου που οδήγησε στη συνέχεια στον σύγχρονο ανθρώπινο πληθυσμό. Καλύτερα έχει ορισθεί ο γενετικός διαχωρισμός μεταξύ Νεάντερταλ, Φλόρες Χόμπιτ, Ανθρώπου της Ιάβας και Ανθρώπου του Πεκίνου. Το 1999, οι Κρινγκς κ.ά. σε δημοσίευσή τους έλυσαν τα προβλήματα στο μοριακό χρονισμό που είχε υποθέσει[2] ο Νέι το 1992, όταν βρέθηκε ότι η ακολουθία mtDNA για την ίδια περιοχή διέφερε ουσιωδώς από τον MRCA σε σχέση με κάθε ανθρώπινη ακολουθία. Σήμερα, υπάρχουν 6 πλήρως αλληλουχούμενα μιτογονιδιώματα Νεάντερταλ, με το καθένα από αυτά να βρίσκεται εντός ενός γενετικού συμπλέγματος λιγότερο διαφοροποιημένου από το σύμπλεγμα τών συγχρόνου είδους ανθρώπων. Και η μιτογονιδιακή ανάλυση στου συγχρόνου τύπου ανθρώπους έχει μειώσει το εύρος τού TMRCA στατιστικώς σημαντικά. Έτσι, δεν συμπίπτει κατά διαστήματα με ενδιάμεσους χρόνους Νεάντερταλ - συγχρόνου τύπου ανθρώπων. Από όλα τα μη Αφρικανικά χόμινιντ, τα Ευρωπαϊκά αρχαϊκά μοιάζουν περισσότερο με τους συγχρόνου τύπου ανθρώπους, κάτι που υποδεικνύει ένα ευρύτερο γενετικό χάσμα με άλλα χόμινιντ.

Δεδομένου ότι η πολυπεριφερειακή εξελικτική υπόθεση (MREH) βασίστηκε σε ζητήματα γύρω από την πεποίθηση ότι περιφερειακοί πληθυσμοί σύγχρονων ανθρώπων εξελίχθηκαν στη φυσική τους θέση (in situ) σε διάφορες περιοχές (στην Ευρώπη από Νεάντερταλ σε Ευρωπαίους, στην Ασία από Χόμο Ερέκτους σε Ανατολικούς Ασιάτες, στην Αυστραλία από Ερέκτους τής Σουμάτρας σε αυτόχθονες Αυστραλούς), αυτά τα αποτελέσματα έδειξαν ότι μία καθαρή MREH υπόθεση δεν ήταν σε θέση να εξηγήσει έναν σημαντικό γενετικό δείκτη.

Πηγές (Βικιπαίδεια)

1·  Pedro Soares et al 2009, Correcting for Purifying Selection: An Improved Human Mitochondrial Molecular Clock. and its Supplemental Data. The American Journal of Human Genetics, Volume 84, Issue 6, 740–759, 4 June 2009

2·  "Jordan: 'Mitochondrial Eve'". weber.ucsd.edu. 2011 [last update]. Retrieved 7 January 2012.

3·  Soares P, Ermini L, Thomson N, et al. (June 2009). "Correcting for purifying selection: an improved human mitochondrial molecular clock". Am. J. Hum. Genet. 84 (6): 740–59. doi:10.1016/j.ajhg.2009.05.001. PMC 2694979. PMID 19500773.. University of Leeds – New 'molecular clock' aids dating of human migration history

4·  'Your Genetic Journey' – The Genographic Project

5·  Endicott, P; Ho, SY; Metspalu, M; Stringer, C (September 2009), "Evaluating the mitochondrial timescale of human evolution", Trends Ecol. Evol. (Amst.) 24 (9): 515–21, doi:10.1016/j.tree.2009.04.006, PMID 19682765

6·  Dawkins, Richard (2004), The ancestor's tale: a pilgrimage to the dawn of evolution, Boston: Houghton Mifflin, ISBN 0-618-00583-8

7·  Mendez, Fernando; Krahn, Thomas; Schrack, Bonnie; Krahn, Astrid-Maria; Veeramah, Krishna; Woerner, August; Fomine, Forka Leypey Mathew; Bradman, Neil et al. (7 March 2013). "An African American paternal lineage adds an extremely ancient root to the human Y chromosome phylogenetic tree". American Journal of Human Genetics 92 (3): 454. doi:10.1016/j.ajhg.2013.02.002. (primary source)

8·  Barrass, Colin (6 March 2013). "The father of all men is 340,000 years old". New Scientist. Retrieved 13 March 2013.

9·  Brown WM, George M Jr, Wilson AC (1979). "Rapid evolution of animal mitochondrial DNA". Proc Natl Acad Sci U S A 76 (4): 1967–1971. PMC PMC383514. PMID 109836.

10·  Ferris SD, Brown WM, Wilson AC (1981). "Evolutionary tree for apes and humans based on cleavage maps of mitochondrial DNA". Proc Natl Acad Sci U S A 78 (4): 2432–2436. PMC PMC319360. PMID 6264476.

11·  Ferris SD, Brown WM, Wilson AC (1980). "Polymorphism in mitochondrial DNA of humans as revealed by restriction endonuclease analysis". Proc Natl Acad Sci U S A 77 (6): 2432–2436. PMC PMC319360. PMID 6264476.

12·  Cann RL, Brown WM, Wilson AC (1982). "Evolution of human mitochondrial DNA: a preliminary report". Prog Clin Biol Res 103 (Pt A): 157–165. PMID 6298804.

13·  Cann RL, Wilson AC (1983). "Length mutations in human mitochondrial DNA". Genetics 104 (4): 699–711. PMC PMC1202135. PMID 6311667.

14·  Gitschier J (2010). "All about Mitochondrial Eve: An interview with Rebecca Cann". PLoS Genetics 6 (3): e1000959. doi:10.1371/journal.pgen.1000959. PMC PMC2877732. PMID 20523888.

15·  Denaro M, Blanc H, Johnson MJ, Chen KH, Wilmsen E, Cavalli-Sforza LL, Wallace DC (1981). "Ethnic variation in Hpa 1 endonuclease cleavage patterns of human mitochondrial DNA". Proc Natl Acad Sci U S A 78 (9): 5768–5772. PMC PMC348856. PMID 6272318.

16·  Cann RL, Stoneking M, Wilson AC (1987). "Mitochondrial DNA and human evolution". Nature 325 (6099): 31–36. doi:10.1038/325031a0. PMID 3025745.

17·  Vigilant L, Stoneking M, Harpending H, Hawkes K, Wilson AC (September 1991). "African populations and the evolution of human mitochondrial DNA". Science 253 (5027): 1503–1507. doi:10.1126/science.1840702. PMID 1840702.

18·  Johnson NA (2007). Darwinian Detectives: Revealing the Natural History of Genes and Genomes. New York (US): Oxford University Press, Inc. p. 92. ISBN 9780195306750.

19·  Lewin R (1987). "The unmasking of mitochondrial Eve". Science 238 (4823): 24–26. doi:10.1126/science.3116666. PMID 3116666.

20·  Wainscoat J (1987). "Out of the garden of Eden". Nature 325 (6099): 13. doi:10.1038/325013a0. PMID 3796736.

21·  Wilkins A (27 January 2012). "The scientists behind Mitochondrial Eve tell us about the "lucky mother" who changed human evolution forever". On the Human. Gawker Media 2013. Retrieved 2013-05-03.

22·  Cann RL (1997). "Chapter 4: Mothers, Labels, and Misogyny". In Hager LD. Women in Human Evolution. London, UK: Routledge. pp. 75–89. ISBN 9780415108331.

23·  Tierney J (1992). "The Search for Adam and Eve". Newsweek. Carter G. Woodson Institute for Afro-American and African Studies. Retrieved 2013-05-13.

24·  Lemonick MD (26 January 1987). "Everyone's Genealogical Mother". Time. Time Inc. Retrieved 2013-05-13.

25·  Giles, Richard E; H Blanc, H M Cann, and D C Wallace (1980), "Maternal inheritance of human mitochondrial DNA", PNAS 77 (11): 6715–6719, doi:10.1073/pnas.77.11.6715, PMC 350359, PMID 6256757

·  ^ Birky, C. William (2008), "Uniparental inheritance of organelle genes", Current Biology 18 (16): R692–R695, doi:10.1016/j.cub.2008.06.049, PMID 18727899

26·  Soares, P; Ermini, L; Thomson, N; Mormina, M; Rito, T; Röhl, A; Salas, A; Oppenheimer, S et al. (June 2009), "Correcting for purifying selection: an improved human mitochondrial molecular clock", American Journal of Human Genetics 84 (6): 740–59, doi:10.1016/j.ajhg.2009.05.001, PMC 2694979, PMID 19500773

27·  Gibbons, A (January 1998), "Calibrating the Mitochondrial Clock", Science 279 (5347): 28–29, doi:10.1126/science.279.5347.28, PMID 9441404

28·  There are sites in mtDNA (such as: 16129, 16223, 16311, 16362) that evolve more rapidly, have been noted to change within intragenerational timeframes – Excoffier & Yang (1999).

29·  Wieland C (2005). "Mitochondrial Eve and biblical Eve are looking good: criticism of young age is premature". Journal of Creation 19 (1): 57–59. Ψευδοεπιστημονική Ομάδα

30·  Nelson CW (1 April 2003). "Genetics and Biblical Demographic Events". answersingenesis.org. Answers in Genesis. Retrieved 2013-05-16. Ψευδοεπιστημονική Ομάδα

31·  Oakes J. "Can the human arguments about mitochondrial Eve and y-chromosome Adam be extended to the animal world to test the reality of the flood of Noah?". Evidence for Christianity. Answers in Genesis. Retrieved 2013-05-16. (ΨΟ)

32·  Takahata, N (January 1993), "Allelic genealogy and human evolution", Mol. Biol. Evol. 10 (1): 2–22, PMID 8450756""

33·  Cruciani, F; Trombetta, B; Massaia, A; Destro-Bisol, G; Sellitto, D; Scozzari, R (10 June 2011). "A Revised Root for the Human Y Chromosomal Phylogenetic Tree: The Origin of Patrilineal Diversity in Africa". The American Journal of Human Genetics 88 (6): 814–818. doi:10.1016/j.ajhg.2011.05.002. PMC 3113241. PMID 21601174.

34·  Rohde, DL; Olson, S; Chang, JT (September 2004), "Modelling the recent common ancestry of all living humans", Nature 431 (7008): 562–6, doi:10.1038/nature02842, PMID 15457259

35·  Tishkoff et al. (2007); also see Behar et al. (2008) for example.

36·  Oppenheimer, Stephen (2004), The Real Eve: Modern Man's Journey Out of Africa, New York: Carroll & Graf, ISBN 0-7867-1334-8